ÖZET

Kadınlarda özellikle menopoz döneminden sonra görülme sıklığı artan osteoporoz, günümüzde önemli sağlık sorunlarından biridir. Genetik özellikler, D vitamini eksikliği, yetersiz kalsiyum alımı, hareketsiz yaşam biçimi, geç menarş gibi birçok risk faktörleri nedeniyle osteoporozun gelişimi önlenebilmekte ve tedavi edilebilmektedir. Son yıllarda osteoporozun önlenmesinde kullanılan ve farmakolojik olmayan yöntemlerden biri yeşil çay tüketilmesidir. Yapılan yurtdışı çalışmalarında, yeşil çay tüketiminin kemik yoğunluğunun düzenlenmesinde ve kemik sağlığının korunmasında etkili olduğu belirtilmiştir. Ancak ulusal alanda konu ile ilgili yeterli veri bulunmamaktadır. Bu derleme, kadınlarda osteoporozun önlenmesinde, yeşil çay tüketiminin gerekliliğini ortaya koymak açısından sağlık profesyonellerine bilgi sunacaktır. (Türk Osteoporoz Dergisi 2015;21: 84-6)

Giriş

Kadınlarda osteoporoz, son yıllarda beklenen yaşam süresinin uzamasına paralel olarak ele alınması gereken önemli bir toplum sağlığı sorunudur (1,2). Dünya genelinde, yaklaşık 200 milyon kadında osteoporoz görülmekte olup yaklaşık yılda 9 milyon kişide osteoporoza bağlı kırık gelişmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde, 50 yaş ve üzeri yaklaşık 44 milyon bireyin osteoporoz ya da osteopeni nedeni ile takip edildiği tahmin edilmektedir (3).

Kadınlarda, özellikle postmenopozal dönemde sıklıkla karşılaşılan osteoporozdan korunmak için diyette yeterli miktarda kalsiyum ve D vitamini alımı, düzenli egzersiz, sigara içmeme, alkol ve tuz tüketiminin azaltılması gibi farmakolojik olmayan önlemler uygulanmaktadır (4,5). Günümüzde bu uygulamalara ek olarak, osteoporozun tedavisinde yeşil çayın kullanılması önerilmektedir (2). Son zamanlarda yapılan çalışmalarda, yeşil çayın içeriğinde yer alan kimyasal maddelerin kemik sağlığı üzerine olumlu etkiler sağladığı gösterilmiştir (3,6). Bu derleme, yeşil çay ya da yeşil çay bioaktif kompanentlerinin kadınlarda kemik sağlığı üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla ele alınmış olup, osteoporoz ile baş etmede yeşil çay tüketiminin etkinliği literatür doğrultusunda tartışılmıştır. Güncel verilerin sunulduğu bu derlemenin, özellikle kadınlarda osteoporozun tedavisi ve önlenmesinde sağlık profesyonellerine yön gösterici olacağı öngörülmektedir.

Osteoporoz ve Risk Faktörleri

Osteoporoz, kemik mineral yoğunluğunda azalma ve kemik dokusunun mikro yapısında bozulma sonucu kemik kırılganlığının artmasıyla karakterize, multifaktöriyel ve sık rastlanan bir iskelet sistemi hastalığıdır (7,8). Osteoporozun önlenmesinde amaç kemik kütlesini maksimum düzeye çıkarmaktır. Kemik kütlesi maksimum yoğunluğuna 30-35 yaşlarında ulaşır. Kemik kütlesi ne kadar yüksekse, ileri yaşlarda osteoporoz gelişim riski de o kadar düşük olmaktadır (9). Osteoporoz patogenezinde pek çok risk faktörü (cinsiyet, menopoz, genetik özellikler, D vitamini eksikliği ve yetersiz kalsiyum alımı vb.) rol oynamaktadır (1,8-11).

Kadınlarda Osteoporoz

Kadınlarda 35 yaşından sonra, kemik mineral yoğunluğunun yaklaşık her yıl %0,1’inin kaybedildiği, menopoz sonrası dönemde ise bu kaybın %23 oranına yükseldiği bildirilmektedir (10). Bu nedenle, kadınlarda özellikle menopoz sonrası dönemde osteoporoz sıklığı ile birlikte osteoporozun gelişimine neden olan faktörlerin belirlenmesine yönelik günümüzde çok sayıda çalışma yapılmıştır (1,12-14). Yapılan çalışmalarda; ileri yaş, erken menopoz, emzirme süresinin uzunluğu (12), D vitamini eksikliği (15,16), düşük eğitim durumu, evli olmama, ev hanımı olma, kısa boy ve düşük kilolu olma, beslenme alışkanlığı, sigara tüketimi, uyku ve dinlenmenin yetersiz oluşu, açık hava ve güneşten yeterince yararlanamama, fiziksel aktivitenin yetersiz olması, yoğun stres gibi faktörlerin osteoporozun meydana gelmesinde etkili olduğu vurgulanmıştır (1).

Osteoporozun Tedavisi ve Önlenmesinde Yeşil Çayın Yeri

Osteoporoza bağlı ortaya çıkan kemik kırıklarının tedavi maliyetinin yüksek olması ve tedavinin uzun zaman alması koruyucu sağlık hizmetlerinin önemini gündeme getirmektedir (10). Bireyin yaşamı boyunca kemik sağlığını koruyabilmesi için değiştirilebilir risk faktörlerinin, özellikle beslenmenin düzenlenmesi oldukça önemlidir (5). Kadınlarda özellikle postmenopozal dönemde sıklıkla karşılaşılan osteoporozdan korunmak için diyette yeterli miktarda kalsiyum ve D vitamini alımı, düzenli egzersiz, sigara içmeme, alkol ve tuz tüketiminin azaltılması önerilmektedir (4,5). Son zamanlarda, özellikle kadınlarda kemik sağlığını korumak amacıyla araştırılan konulardan birisi de, yeşil çay bioaktif kompanentlerinin osteoporoz yani kemik mineral yoğunluğu üzerindeki etkisidir (2,17).

Yeşil çay, çay yapraklarının toplanır toplanmaz hızla kurutulması ile elde edilen ve kurutulurken oksijenle tepkimeye girmesine izin verilmeyen bitkisel çaylardandır. Yeşil çayın kafein oranı daha düşük olup, daha az işlem gördüğü için antioksidan miktarı (18) ve polifenolik kompanentleri daha fazladır (19). Bu nedenle yeşil çayın sağlık açısından faydaları diğer çay çeşitleri olan siyah ve oolong çaylarına göre daha yüksektir (20). Ayrıca biyokimyasal incelemeler sonucunda yeşil çayın askorbik asit (C vitamini), riboflavin, niasin, folik asit, pantotenik asit gibi B vitamini çeşitleri ile magnezyum, potasyum, manganez, florür gibi vitamin ve mineralleri içerdiği de belirtilmektedir (21). Yeşil çayın yetişkin her yaş grubunda; başta endotelyal fonksiyon, kan basıncı ve insülin duyarlılığı ile ilişkili kardiyovasküler hastalıklar (22), mide ve kolerektal gibi çeşitli kanser türleri (21,23), antiviral hastalıklar, antiinflamatuvar hastalıklar ve artirite karşı koruyucu etkileri (24) ile kemik yoğunluğunu düzenleyici etkisi olduğu yapılan araştırmalarla gösterilmiştir (13,14,24,25).

Kadınlarda osteoporozun önlenmesi ve tedavisine yönelik çalışmalar incelendiğinde, klinik çalışmalarda osteoporozun önlenmesine yönelik uygulanan yöntemler ile birlikte yeşil çay tüketiminin de yarar sağladığı ortaya konulmuştur (3,13,14,25-27). Osteoporoz polikliniğine başvuran 60 yaş ve üzeri 632 kadın ile yapılan kesitsel bir çalışmada, kemik mineral yoğunluğu ile yaşam şekli arasındaki ilişki incelenmiştir. Çalışmada yeşil çay tüketimi ve fiziksel aktivite alışkanlığı olan hastalarda, kemik mineral yoğunluğu daha yüksek bulunmuştur (25). Menopoz dönemindeki kadınlarla yapılan başka çalışmalarda da, çay içen kadınlarda çay içme alışkanlığı olmayanlara oranla kemik mineral yoğunluğunun daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (13,14). Literatürde, yeşil çay polifenolleri ve müzik eşliğinde yapılan yavaş, yumuşak ve zarif jimnastik hareketlerinden oluşan Tai Chi egzersizinin, osteopenik kadınların kemik sağlığı üzerine olumlu yararları olduğunu gösteren kanıtlar sunulmaktadır. Özellikle, yeşil çay ekstresi ile ilgili hepatotoksisite endişeleri olmasına karşın, postmenopozal dönemdeki kadınlarla yapılan çalışma sonuçları, Tai Chi egzersizi ile kombine yeşil çay polifenolleri takviyesinin kemik sağlığı üzerinde olumlu etkileri olduğunu göstermektedir (3,26,27).

Son zamanlarda yapılan çalışmalarda, kemik metabolizması ve kemik kaybı üzerinde oksidatif stresin önemi üzerinde durulmaktadır (28). Osteoporotik postmenopozal kadınlarda oksidatif hasarın azaltılması üzerinde, Tai Chi egzersiz ile kombine yeşil çay polifenolleri takviyesinin etkinliğini incelemek amacıyla yapılan bir çalışmada 171 kadın, 6 ay süre ile izlenmiştir. Katılımcılar üç gruba ayrılmış; birinci gruba 500 mg/gün yeşil çay polifenolleri takviyesi yapılmış, ikinci gruba 500 mg/gün plasebo ve Tai Chi egzersizi (60 dk/haftada 3 kez) yaptırılmış, üçüncü gruba ise 500 mg/gün yeşil çay polifenolleri takviyesi ve Tai Chi egzersizi (60 dk/haftada 3 kez) birlikte uygulanmıştır. Plasebo grubu kullanılarak yapılan bu çalışma sonunda, yeşil çay polifenolleri takviyesi ve Tai Chi egzersizinin, menopoz sonrası kadınlarda osteoporoz mekanizmasında rol oynayan faktörlerden biri olan oksidatif stres düzeylerini azaltarak, kemik sağlığını geliştirmek için katkıda bulunduğu vurgulanmıştır (3). Yapılan diğer randomize deney-kontrol grubu çalışmalarında da, oksidatif stres hasarı ve inflamasyonda azalmaya bağlı olarak yeşil çayın kemik sağlığı üzerinde koruyucu rolü olabileceği bildirilmiştir (26-28).
Literatürde, kadınlarda osteoporozun önlenmesinde yeşil çayın olumlu katkılarından bahsedilmesinin yanında (3,26,27), yüksek kafein alımının kadınlarda düşük kemik mineral yoğunluğu için bir risk faktörü olduğu, yeşil çayın da kafein içerdiği belirtilmektedir (13). Ayrıca alkol, çay ve neskafenin diüretik etkisiyle üriner sistemden kalsiyum kaybına neden olarak kemik mineral yoğunluğunu etkileyebileceği ifade edilmektedir (10). Çay tüketim miktarını sorgulayan anket çalışmalarında objektif veri sağlanamadığından, çay içme alışkanlığı ve kemik mineral yoğunluğu arasındaki ilişkinin kesin değerlendirilmesinde, çok doğru veri elde edilmesinin gerekliliğinden söz edilmektedir (10,13,28).

Sonuç

Kadınlarda osteoporozdan korunmak için, osteoporoza neden olabilecek genetik yapı, bireysel özellikler ve yaşam biçimine yönelik risk faktörleri bilinmelidir (1,5). Osteoporozdan korunmada en önemli ve en etkili yaklaşım ise, kemik kütle kaybını önlemektir. Bunun için öncelikle kemik kütlesini maksimum düzeye çıkartmak, daha sonra da kemik kaybını önleyecek girişimlerde bulunmak gerekmektedir (5). Yapılan araştırma sonuçları, kadınlarda osteoporozun önlenmesi ve tedavisinde yeşil çayın kemik sağlığı üzerine olumlu etkileri olduğunu göstermektedir. Kanıta dayalı verilerin elde edilmesi ve yaygınlaştırılması amacıyla özellikle ülkemizde daha fazla klinik çalışmaya gereksinim vardır. Osteoporozun önlenmesi ve tedavisi ile ilgili planlanan çalışmalarda, sağlıklı beslenme alışkanlığı, düzenli fiziksel aktivite, medikal ve cerrahi tedaviye destek olarak yeşil çay tüketiminin de ele alınmasının yararlı olacağını düşünmekteyiz.